ضربه مغزی یا Traumatic Brain Injury (TBI) در سگ و گربه به آسیب مغز ناشی از نیروی مکانیکی خارجی اطلاق میشود که میتواند عملکرد نورولوژیک حیوان را مختل کند. این آسیب ممکن است از عوامل مختلفی ناشی شود:
- تصادف با خودرو یا دوچرخه
- سقوط از ارتفاع
- ضربه مستقیم به سر (شخصی یا محیطی)
- آسیب ناشی از حیوانات دیگر
TBI در سگ و گربه یک اورژانس پزشکی و جراحی حیاتی است و نیازمند تشخیص سریع، پایش مداوم و درمان حمایتی دقیق میباشد.
طبقهبندی ضربه مغزی:
- TBI خفیف: هوشیاری کم، علائم نورولوژیک گذرا
- TBI متوسط: کاهش سطح هوشیاری چند ساعت تا یک روز، نیاز به مراقبت ویژه
- TBI شدید: کما طولانی، افزایش ICP، نیاز فوری به ICU
فیزیولوژی آسیب و پاتوفیزیولوژی
آسیبهای مغزی شامل دو مرحله اصلی هستند:
آسیب اولیه (Primary Injury)
- ناشی از نیروی مکانیکی مستقیم
- آسیبهای شایع:
- شکستگی جمجمه
- خونریزی داخل جمجمه (Intracranial Hemorrhage)
- کبودی مغز (Contusion)
- تورم اولیه (Immediate Edema)
آسیب ثانویه (Secondary Injury)
- ناشی از واکنشهای بیوشیمیایی و سلولی بعد از ضربه اولیه
- شامل:
- هیپوکسی و ایسکمی موضعی
- ادم مغزی و افزایش فشار داخل جمجمه (ICP)
- اختلال متابولیسم گلوکز و یونها
- التهاب و تولید رادیکالهای آزاد
نکته بالینی: آسیب ثانویه مهمترین عامل مرگ و ناتوانی در TBI است و کنترل آن اولویت درمانی دارد.
محل آسیب و مسیرها در مغز
| ناحیه مغز | آسیب شایع | علائم کلینیکی |
| قشر مغز (Cerebral Cortex) | کبودی، خونریزی موضعی | تغییر رفتار، تشنج، کوری جزئی، ناهماهنگی حرکتی |
| ساقه مغز (Brainstem) | خونریزی، ادم، آسیب مستقیم | اختلال تنفسی، برادیکاردی، فلجی شدید، پاسخ نورولوژیک ضعیف |
| مخچه (Cerebellum) | تورم، هماتوم | آتاکسی، عدم تعادل، لرزش اندامها، سرگیجه |
| نیمکرههای قدامی / شاخهای هیپوکامپ | ادم، هماتوم | اختلال حافظه، یادگیری، تغییرات رفتاری، گیجی |
علائم بالینی ضربه مغزی در سگ و گربه
سگها
- سطح هوشیاری: بیحالی، کما، خوابآلودگی
- رفتاری: اضطراب، پرخاشگری، گیجی، تغییر شخصیت
- حرکتی: آتاکسی، عدم تعادل، فلجی جزئی یا کامل
- بینایی: کوری جزئی یا کامل، مردمک غیرقرینه
- عضلانی: تشنج، اسپاسم
- حیاتی: برادیکاردی، تاکیپنه، هیپوترمی یا هیپرترمی
گربهها
- علائم ظریفتر و دیرتر آشکار میشوند
- ضعف یا فلج اندامها
- تغییر رفتار (فرار یا مخفی شدن)
- تغییر وضعیت سر یا چشم مانند Strabismus، پتوز پلک
- آتاکسی و اختلال تعادل
- تشنج کمتر ولی شدیدتر از سگ
نکته: در هر دو گونه، تغییر سطح هوشیاری و فشار خون مغزی مهمترین شاخص شدت آسیب هستند.
تشخیص ضربه مغزی در سگ و گربه
تشخیص نیازمند تاریخچه، معاینه نورولوژیک و تصویربرداری است:
معاینه بالینی سگ و گربه
- استفاده از Glasgow Coma Scale دامپزشکی
- بررسی رفلکسها، تونوس عضلانی، اندازه و واکنش مردمکها
- تصویربرداری
- رادیوگرافی جمجمه: شکستگیها
- سونوگرافی مغز: حیوانات نوزاد یا شکستگی جمجمه
- CT Scan برای بررسی خون ریزی، هماتوم، ادم مغزی
- MRI برای بررسی آسیب به بافت نرم، کبودی و تغییرات نورولوژیک ظریف
آزمایشگاه
- CBC و بیوشیمی برای بررسی شوک و اختلالات متابولیک
- گاز خون شریانی برای ارزیابی هیپوکسی
طبقهبندی شدت ضربه مغزی
| شدت TBI | مشخصات |
| خفیف | کاهش سطح هوشیاری کوتاهمدت، بهبود در ۲۴–۷۲ ساعت |
| متوسط | کاهش هوشیاری چندساعته، نیاز به حمایت مایع و نظارت نورولوژیک |
| شدید | کما طولانی، اختلالات حیاتی، نیاز فوری به ICU و جراحی |
کدام روش تشخیصی برای تشخیص ضربه مغزی سگ و گربه بهتر است؟ MRI یا CT Scan
| نوع تصویربرداری | بهترین کاربرد | توضیح |
| CT Scan | خونریزی حاد، هماتوم، شکستگی جمجمه، ادم فضاگیر | سریع، در شرایط اورژانسی، مناسب برای حیوانات ناپایدار |
| MRI | آسیب بافت نرم، کبودی مغز، آسیبهای ساقه مغز، اختلالات نورولوژیک ظریف | حساستر برای تغییرات نورولوژیک ظریف و ارزیابی طولانیمدت، اما زمان طولانیتر و نیاز به بیهوشی پایدار |
راهنمای بالینی:
- در سگها و گربههای با علائم شدید و اورژانسی ابتدا CT برای تشخیص سریع هماتوم و شکستگی
- اگر حیوان پایدار باشد و نیاز به بررسی دقیق بافت نرم و آسیب مغزی جزئی باشد ام آر آی بهتر است
- گاهی از هر دو روش ترکیبی استفاده میشود CT برای اورژانس و MRI برای بررسی نواحی با آسیب ظریف
مدیریت و درمان ضربه مغزی (TBI) در سگ و گربه
اهداف کلی درمان:
حفظ عملکرد حیاتی و جلوگیری از مرگ فوری
پیشگیری و کنترل آسیب ثانویه (Secondary Injury) شامل هیپوکسی، ایسکمی موضعی، ادم مغزی، افزایش ICP و اختلال متابولیسم
کاهش التهاب و کنترل تشنج
حمایت از نورولوژی حیوان تا بهبود عملکرد عصبی
درمان حمایتی و اورژانسی
حفظ مسیر هوایی و تهویه مناسب
اکسیژنرسانی کافی برای پیشگیری از هیپوکسی
در موارد شدید: استفاده از تهویه مکانیکی
کنترل فشار داخل جمجمه (ICP)
ارتفاع سر ۳۰ درجه در سگ و گربه
داروهای اُسموتیک: مانیتول (۰٫۵–۱ گرم بر کیلوگرم IV در ۲۰ دقیقه)
هایپرونتیلاسیون کنترلشده برای کاهش PaCO₂ فقط در شرایط بحرانی و کوتاهمدت
جلوگیری از هیپرترمی یا هیپوترمی
حمایت همودینامیک
کنترل فشار خون، جلوگیری از شوک هیپوولمیک
مایعات IV (کریستالوئیدها) با دقت برای جلوگیری از ادم مغزی
کنترل تشنج و اسپاسم
داروهای ضد تشنج:
فنو باربیتال (Phenobarbital) ۳–۵ میلیگرم بر کیلوگرم IV یا PO
لِوتیراستِتام (Levetiracetam) ۲۰–۳۰ میلیگرم بر کیلوگرم IV/PO
تشنجهای کنترل نشده میتوانند به آسیب ثانویه مغزی منجر شوند
درمان دارویی مکمل
دگزامتازون (Dexamethasone) با احتیاط بسیار و فقط در موارد مشخص مثلاً فشار ICP شدید ناشی از ادم فضاگیر
کنترل اختلالات متابولیک و الکترولیتی:
تصحیح سدیم، پتاسیم، گلوکز
داروهای حمایتی نورولوژیک:
مغزپیشگیری از آسیب اکسیداتیو با داروهای ضد رادیکال آزاد (در پژوهشها)
درمان جراحی
هماتومهای بزرگ یا فضاگیر:
Epidural, Subdural, Intracerebral hematomas که باعث فشار شدید روی مغز شدهاند
شکستگیهای تهدیدکننده زندگی جمجمه
تصمیم بر اساس تصویربرداری و علائم حیاتی حیوان
توانبخشی و پیگیری
فیزیوتراپی و تمرینات تعادلی برای بازگشت عملکرد حرکتی
تمرینات شناختی و محیط تحریککننده برای بهبود عملکرد نورولوژیک
مانیتورینگ طولانیمدت: بررسی رفتار، حافظه و مهارتهای حرکتی
در گربهها: نظارت ویژه برای پیشگیری از ادم مغزی شدید و پنومونی آسپیراسیون
تفاوت سگ و گربه در ضربه مغزی چیست؟
- سگها: علائم واضحتر، تشنج شایعتر
- گربهها: علائم ظریف، دیر بروز، آتاکسی و فلج برجستهتر
- گربهها مستعد ادم مغزی شدید و پنومونی آسپیراسیون هستند
پیشآگهی
| شدت TBI | پیشآگهی |
| خفیف | بهبود کامل با درمان حمایتی |
| متوسط | بهبود ممکن، ضعفها یا اختلالات رفتاری باقی میماند |
| شدید | مرگ یا ناتوانی شدید شایع، وابسته به کنترل ICP و درمان فوری |
تشخیص افتراقی ضربه مغزی (TBI) با سایر بیماریها در سگ و گربه
ضربه مغزی ممکن است علائم ضعف، آتاکسی، تشنج، تغییر رفتار و کاهش سطح هوشیاری را ایجاد کند که میتواند با سایر اختلالات عصبی، متابولیک یا سیستمیک اشتباه گرفته شود. بنابراین، تشخیص افتراقی دقیق اهمیت حیاتی دارد.
بیماریهای نورولوژیک دیگر
| بیماری | تفاوت با TBI | نکات تشخیصی |
| تومور مغزی (Brain Tumor) | شروع تدریجی، علائم مزمن، بدون سابقه ضربه | MRI یا CT برای تشخیص توده، بررسی رشد آهسته علائم |
| انسفالیت / مننژیت (Inflammatory CNS Disease) | تب، درد گردن، شروع سریع یا پیشرونده | آزمایش مایع مغزی نخاعی (CSF Analysis)، CBC، PCR ویروسی یا باکتریایی |
| اختلالات عروقی (Stroke / Hemorrhage Spontaneous) | شروع ناگهانی بدون ضربه، علائم متمرکز بر یک ناحیه | MRI یا CT، بررسی فشار خون، تستهای انعقادی |
| اپیلپسی / تشنجهای ایدیوپاتیک | تکرار تشنج بدون سابقه آسیب فیزیکی | EEG در صورت امکان، سابقه حیوان و تعداد تشنجها |
اختلالات متابولیک و سیستمیک
| اختلال | تفاوت با TBI | نکات تشخیصی |
| هیپوگلیسمی یا اختلالات الکترولیتی | ضعف عمومی و تغییر رفتار بدون تروما | بررسی گلوکز خون، Na، K، Ca |
| مسمومیتها (سموم دارویی یا گیاهی) | شروع علائم بعد از مصرف یا تماس با سم | تاریخچه مصرف، آزمایشات سمشناسی |
| هیپوتیروئیدی یا اختلالات غدد فوقکلیوی | ضعف مزمن، کاهش انرژی، علائم سیستمیک | آزمایشات هورمونی (T4، Cortisol) |
اختلالات عضلانی و محیطی
| اختلال | تفاوت با TBI | نکات تشخیصی |
| میوپاتیها یا نورومیوپاتیها | ضعف تدریجی، بدون ضربه | EMG، بررسی آنزیمهای عضلانی، واکنش عضله به تحریک |
| میوستنی گراویس | ضعف وابسته به فعالیت، بدون تروما | Tensilon Test، Anti-AChR Antibody، تست PLR میتواند طبیعی باشد |
اصول تمایز بالینی ضربه مغزی در سگ و گربه
- سابقه ضربه: حیواناتی که پس از تصادف، سقوط یا ضربه ناگهانی دچار علائم عصبی شدهاند، احتمال TBI بالاتر است.
- شروع ناگهانی vs تدریجی: TBI معمولاً با شروع حاد همراه است، در حالی که تومورها و اختلالات متابولیک غالباً تدریجیاند.
- علائم سیستمیک: تب، اختلال متابولیک یا مسمومیت ممکن است علائم عصبی مشابه TBI ایجاد کنند، اما همراه با نشانههای دیگر (استفراغ، اسهال، تغییر اشتها) هستند.
- تصویربرداری و آزمایشگاه: سی تی اسکن و ام آر آی و آزمایشات خون و CSF کلید تشخیص دقیق TBI از سایر بیماریها هستند.
- تستهای نورولوژیک اختصاصی:
- PLR (Pupillary Light Reflex): آسیب ساقه مغز در TBI اغلب منجر به تغییر PLR میشود، در حالی که در میوستنی گراویس یا اختلالات عضلانی PLR طبیعی است.
- ریفلاکسهای حرکتی و تونوس عضلانی: میتواند محل آسیب را نشان دهد و سایر بیماریها را متمایز کند.