سنگهای دستگاه ادراری از شایعترین اختلالات سیستم ادراری در دامهای کوچک هستند و بخش مهمی از مراجعات بالینی سگها و گربهها را تشکیل میدهند. این سنگها میتوانند در هر نقطهای از دستگاه ادراری از کلیه تا پیشابراه تشکیل شوند و بسته به محل، اندازه، تعداد و ترکیب شیمیایی، تظاهرات بالینی و پیشآگهی بسیار متفاوتی داشته باشند.
اهمیت بالینی سنگهای ادراری تنها به درد و اختلال در دفع ادرار محدود نمیشود؛ بلکه در مواردی میتوانند منجر به انسداد کامل ادراری، آسیب برگشتناپذیر کلیه، سپسیس و حتی مرگ شوند. تفاوتهای متابولیک، تغذیهای و فیزیولوژیک بین سگ و گربه باعث شده است که نوع سنگ غالب، نحوهی بروز علائم و رویکرد تشخیصی و درمانی در این دو گونه متفاوت باشد.
تعریف اصطلاحات پایه دستگاه اداری سگ و گربه
- Urolith: تودهی جامدی از مواد معدنی که در دستگاه ادراری تشکیل میشود.
- Nephrolith: سنگ کلیه
- Ureterolith: سنگ حالب
- Cystolith: سنگ مثانه
- Urethrolith: سنگ پیشابراه
از نظر بالینی، سنگهای مثانه و حالب بیشترین اهمیت را دارند.
پاتوفیزیولوژی تشکیل سنگ در دستگاه اداری سگ و گربه
تشکیل سنگ نتیجهی برهم خوردن تعادل بین عوامل زیر است:
- غلظت مواد معدنی در ادرار
- pH ادرار
- حجم و رقیق بودن ادرار
- وجود یا عدم وجود مهارکنندههای کریستالیزاسیون
- عفونتهای ادراری
- اختلالات متابولیک یا کبدی
زمانی که ادرار بیشازحد اشباع شود، کریستالها تشکیل شده و در صورت باقیماندن در دستگاه ادراری، بهتدریج رشد کرده و به سنگ تبدیل میشوند.
انواع سنگهای ادراری بر اساس ترکیب شیمیایی
سنگ استروویت
(منیزیم آمونیوم فسفات)
ماهیت
- در محیط ادراری قلیایی تشکیل میشود
- اغلب کریستالهای منشوری دارند
سگ
- شایعترین سنگ مثانه
- معمولاً ثانویه به عفونت باکتریایی ادراری
- باکتریهای تولیدکننده اورهآز نقش کلیدی دارند
- اغلب قابل حل با درمان طبی و غذایی
گربه
- اغلب غیرعفونی
- بیشتر وابسته به رژیم غذایی
- در آنالیز ادرار کریستالهای استروویت شایعاند
سنگ کلسیم اگزالات
ماهیت
- در ادرار اسیدی تا خنثی تشکیل میشود
- غیرقابل حل با درمان غذایی
- کریستالها معمولاً به شکل envelope یا dumbbell هستند
سگ
- دومین سنگ شایع
- در سگهای مسنتر شایعتر
- مستعد عود
گربه
- شایعترین سنگ کلیه و حالب
- عامل مهم انسداد حالب
- اغلب با نارسایی کلیه تشخیص داده میشود
سنگ اورات
(آمونیوم اورات)
ماهیت
- مرتبط با اختلال متابولیسم پورین
- در ادرار اسیدی تشکیل میشود
- اغلب رادیولوسنت است
سگ
- شایع در سگهای مبتلا به شانت پورتوسیستمیک
- در نژاد دالماسین حتی بدون بیماری کبدی
گربه
- نادر
- معمولاً همراه با بیماری شدید کبدی
سنگ سیستین
ماهیت
- ناشی از نقص ارثی بازجذب سیستین در کلیه
- در ادرار اسیدی تشکیل میشود
- کریستالها به شکل ششضلعی هستند
سگ
- نادر
- اغلب در سگهای نر
- استعداد ژنتیکی مهم
گربه
- بسیار نادر
سنگ فسفات کلسیم
ماهیت
- اغلب همراه با سایر سنگها
- معمولاً نشانه اختلال متابولیسم کلسیم
تفاوتهای گونهای مهم سگ و گربه در شیوع سنگها
- در سگها: استروویت و سپس کلسیم اگزالات شایعترند
- در گربهها: کلسیم اگزالات غالب است
- سنگهای عفونی تقریباً مختص سگ هستند
- سنگهای حالب اهمیت بسیار بیشتری در گربهها دارند
تظاهر بالینی سنگهای اداری سگ و گربه
سنگ مثانه سگ و گربه
علائم شایع
- تکرر ادرار
- زور زدن هنگام ادرار
- وجود خون در ادرار
- ادرار دردناک
- ادرار در حجم کم
انسداد ادراری
- شایعتر در سگ نر و گربه نر
- یک اورژانس واقعی
- منجر به آزوتِمی پسکلیوی و هیپرکالمی میشود
سنگ کلیه و حالب سگ و گربه
علائم
- درد پهلو یا شکم
- کاهش اشتها
- بیحالی
- کاهش یا قطع ادرار در انسداد دوطرفه
- در گربهها اغلب بدون علامت تا مراحل پیشرفته
یافتههای ادراری (Urinalysis)
آنالیز ادرار نقش بسیار مهمی در تشخیص دارد.
تغییرات شایع
- هماچوری
- پروتئینوری
- تغییر pH
- وجود کریستالها
نکته مهم
وجود کریستال در ادرار:
- نشاندهندهی خطر تشکیل سنگ است
- اما الزاماً به معنی وجود سنگ نیست
روشهای دقیق تشخیص سنگ کلیه سگ و گربه
آنالیز ادرار
- تعیین pH
- بررسی نوع کریستال
- بررسی همزمان عفونت
تصویربرداری
رادیوگرافی
- تشخیص سنگهای رادیواپک مانند استروویت و کلسیم اگزالات
- عدم مشاهده سنگ، وجود آن را رد نمیکند
سونوگرافی
- بسیار مهم برای کلیه و حالب
- تشخیص هیدرونفروز و انسداد
CT
- دقیقترین روش تشخیص
- بهویژه برای سنگهای حالب در گربه
آنالیز سنگ ادراری
- تنها راه تشخیص قطعی نوع سنگ
- پایهی اصلی پیشگیری از عود
تشخیصهای افتراقی مهم سنگ ادراری با سایر عارضهها
- عفونت ساده دستگاه ادراری
- بیماریهای FLUTD در گربه
- نئوپلازی مثانه
- لخته خون
- اختلالات نورولوژیک مثانه
اصول درمان سنگهای ادراری سگ و گربه
درمان طبی
- حل سنگهای قابل حل مانند استروویت
- درمان عفونت
- اصلاح pH ادرار
- افزایش مصرف آب
- توجه به تجویزات و مداخلات دامپزشک
درمان جراحی و مداخلهای
- سیستوتومی
- یورتروتومی
- تکنیکهای مداخلهای حالب
- SUB در گربهها
پیشگیری از عود
- رژیم غذایی اختصاصی بر اساس نوع سنگ
- افزایش حجم ادرار
- پایش دورهای ادرار و تصویربرداری
- درمان بیماری زمینهای
درمان سنگ ادراری بر اساس نوع سنگ
درمان سنگهای ادراری در سگ و گربه بر اساس نوع سنگ، شدت علائم و وضعیت کلی حیوان متفاوت است و ترکیبی از مدیریت پزشکی، تغذیهای و در موارد لازم جراحی یا مداخله تخصصی نیاز دارد. شایعترین سنگها شامل اگزالات کلسیم، استروویت، سیستین و اسید اوریک هستند و هر کدام رویکرد درمانی خاص خود را دارند.
برای سنگهای استروویت، درمان غالباً با استفاده از رژیمهای غذایی ویژه با کاهش میزان منبع منیزیم و فسفر و افزایش اسیدیته ادرار انجام میشود. همچنین، درمان آنتیبیوتیکی در صورت وجود عفونت مجاری ادراری ضروری است، چرا که این سنگها غالباً در اثر عفونت ایجاد میشوند.
سنگهای اگزالات کلسیم مقاومتر هستند و به طور معمول به رژیمهای غذایی پیشگیرانه همراه با افزایش مصرف آب و کنترل pH ادرار نیاز دارند. این سنگها معمولاً به درمان دارویی حلکننده پاسخ نمیدهند و در صورت انسداد یا علائم شدید، خارجسازی جراحی یا روشهای غیرتهاجمی مانند لیتوتریپسی ضروری است.
در سنگهای سیستین، درمان ترکیبی شامل رژیم غذایی کم متیونین و کنترل pH ادرار و مصرف داروهای محلولکننده سیستین مانند D-پنسیلامین یا کاپتوپریل است. همچنین افزایش مصرف آب برای رقیق کردن ادرار و کاهش غلظت سیستین اهمیت زیادی دارد.
سنگهای اسید اوریک معمولاً ناشی از متابولیسم پورین هستند و درمان شامل رژیم کمپروتئین، مصرف داروهای مهارکننده سنتز اوریک و افزایش مصرف آب میباشد.
در تمامی انواع سنگها، حمایت مایعات داخل وریدی در موارد کمآبی یا انسداد، کنترل درد و عفونت و پایش دقیق وضعیت کلیهها و مجاری ادراری اهمیت دارد. پایش طولانیمدت و تغییر رژیم غذایی همراه با مشاوره دامپزشک، احتمال بازگشت سنگها را کاهش میدهد. مدیریت پیشگیرانه، مصرف مایعات کافی و کنترل بیماریهای زمینهای مانند عفونت یا اختلالات متابولیک اساس درمان و پیشگیری موفق است.