مایع درمانی دامپزشکی یکی از اساسی‌ترین و حیاتی‌ترین مداخلات درمانی در این رشته است. هدف از مایع درمانی بازیابی تعادل مایعات و الکترولیت‌ها، حفظ گردش خون و عملکرد اندام‌ها و پیشگیری از آسیب‌های ثانویه در بیماری‌هایی نظیر دهیدراتاسیون، شوک، اسهال، استفراغ، دیابت کتواسیدوز، پاروو، پنلوکوپنی و… است.
در این مقاله جامع به‌طور ساختاریافته و کاربردی تمامی مبنای مایع درمانی دامپزشکی به زبانی ساده و علمی تشریح می‌شود تا دامپزشکان بتوانند خود را در این حوزه به تسلط حرفه‌ای برسانند.
بخش اول: مبانی مایع‌درمانی
۱. تقسیم‌بندی مایعات بدن
- مایعات داخل‌سلولی (ICF): حدود ۴۰ درصد وزن بدن
- مایعات خارج‌سلولی (ECF): شامل مایعات بین‌سلولی و داخل‌عروقی، حدود ۲۰ درصد وزن بدن
۲. نقش مایع‌درمانی
- تصحیح دهیدراتاسیون
- افزایش حجم خون در شوک
- بازگرداندن تعادل الکترولیت
- تثبیت اسید–باز
- تأمین نیاز نگهدارنده حیوان
- مسیر تجویز دارو و تثبیت وضعیت عمومی
بخش دوم: انواع محلول‌های تزریقی
الف) بر اساس تونسیته
- ایزوتونیک (مایعاتی با تراکم مشابه پلاسما): نرمال سالین، رینگر، لاکتات رینگر
- هیپوتونیک: دکستروز ۵٪، سرم رینگر هیپوتونیک
- هایپرتونیک: نرمال سالین ۳٪، دکستروز ۱۰٪، مانیتول، هتاستارچ (کلوئیدی)
ب) نمونه محلول‌ها
| محلول | نوع | مشخصات و اندیکاسیون |
|---|---|---|
| نرمال سالین (۰/۹٪ NaCl) | ایزوتونیک | شوک، هایپرکالمی، در اسیدوزهای شدید |
| لاکتات رینگر | ایزوتونیک | مناسب جهت اصلاح اسیدوز ملایم |
| دکستروز ۵٪ | هیپوتونیک | تخلیه انرژی و درمان هیپوگلیسمی |
| نرمال سالین ۳٪ | هایپرتونیک | اتلاف شدید آب بدون سدیم |
| هتاستارچ | کلوئید | تثبیت حجم خون در شوک هایپولمیک |
| دکستروز ۵٪ + NaCl | هایپرتونیک | دیابت کتواسیدوز |
بخش سوم: محاسبات دقیق میزان مایع
۱. محاسبه دهیدراتاسیون (گرم دقیق)
دوزجبرانی(mL)=درصددهیدراتاسیون×وزن(kg)×۱۰۰۰
مثال: سگ ۱۰ کیلوگرمی با دهیدراتاسیون ۸٪، ۰/۰۸×۱۰×۱۰۰۰=۸۰۰ mL
۲. دوز نگهدارنده (Maintenance)
- سگ و گربه: ۵۰–۶۰ میلی‌لیتر بر کیلوگرم در ۲۴ ساعت
- پرندگان و جوندگان: ۶۰–۱۰۰ میلی‌لیتر بر کیلوگرم در ۲۴ ساعت
۳. محاسبه اتلاف جاری
- اسهال خفیف: ۲۰ mL/kg
- اسهال شدید + استفراغ: ۳۰–۴۰ mL/kg
- تب، تنفس با دهان باز و… بر اساس ارزیابی و معاینات بالینی
۴. جمع کل مایع مورد نیاز
دوزجبرانی+نگهدارنده+اتلاف=نیازروزانه
بخش چهارم: مسیرهای تزریق و انتخاب مناسب‌ترین روش
| مسیر تزریق | کاربرد پیشنهادی | محدودیت‌ها |
|---|---|---|
| IV (وریدی) | بهترین و سریع‌ترین در اورژانس، شوک، دهیدراتاسیون شدید | نیازمند دسترسی وریدی ثابت |
| SC (زیرجلدی) | موارد خفیف‌تر و نگهدارنده | جذب تدریجی، مناسب حیوانات پایدار |
| IO (داخل استخوان) | اطفال، پرندگان کوچک، شوک شدید | نیازمند آموزش ویژه |
| PO (خوراکی) | در حیوانات هوشیار و بدون تهوع شدید | جذب نامنظم و کمتر قابل کنترل |
بخش پنجم: تنظیم سرعت تزریق
الف) انواع ست سرم
- میکروست (Microdrip): ۶۰ قطره/mL ، دقت بالا
- ماکروست (Macrodrip): ۱۵ یا ۲۰ قطره/mL ، مناسب برای دوز بالا
ب) فرمول محاسبه قطره بر دقیقه
(حجم تزریق در ساعت × تعداد قطره در میلی‌لیتر) تقسیم بر ۶۰
مثال: ۶۰ میلی‌لیتر در ساعت با میکروست
۶۰ × ۶۰ ÷ ۶۰ = ۶۰ قطره در دقیقه = یک قطره در هر ثانیه
ج) دقت عملی
- مخزن قطره‌چکان حتماً باید نصف پر باشد
- قطره‌ها در ناحیه مخزن شمارش و تنظیم می‌شوند
- شمارش به‌صورت قطره بر دقیقه یا قطره بر ثانیه (مثلاً برای ۶۰ قطره/دقیقه یک قطره در ثانیه)
بخش ششم: اصول دقیق تزریق
- مخزن خالی نباشد، گیره میکروست بسته شود
- در تعویض ست یا سرم جدید، باید هواگیری انجام و از ورود هوا جلوگیری شود
- در صورت نیاز به دوز بالا و عدم امکان IV مداوم، می‌توان ترکیبی از IV آهسته و SC را به‌کار برد
- برای حیوانات قلبی یا کلیوی، سرعت و حجم توقف‌پذیر باشد تا از ادم یا نارسایی جلوگیری شود
بخش هفتم: کاربرد مایع‌درمانی در شرایط خاص
الف) شوک
- بولوس سریع ۲۰–۴۰ mL/kg در سگ
- ۱۰–۲۰ mL/kg در گربه
- پرنده نیز تقریبا به مانند گربه است
ب) اسهال و اسهال‌های عفونی (پارو، پنلوکوپنی)
- محلول: لاکتات رینگر یا نرمال سالین + دکستروز ۵٪
- افزودن KCl برای اصلاح پتاسیم
- جبرانی مهم‌تر؛ نگهدارنده و اتلاف نیز حیاتی
ج) دیابت کتواسیدوز
- روز اول: نرمال سالین برای جبرانی و اصلاح اسیدوز
- روز دوم: افزودن دکستروز ۵٪ + انسولین (۰/۱ U/kg IV)
- تصحیح پتاسیم با KCl به‌صورت دقیق
د) اختلال سدیم
- هیپوناترمی علامت‌دار: سالین ۳٪ آهسته
- هیپرناترمی: دکستروز ۵٪ یا سالین ۰/۴۵٪ با سرعت کم
- کاهش سدیم نباید سریع‌تر از ۰٫۵ mEq/kg/h (یا حداکثر ۱۲ mEq/۲۴ ساعت) باشد
ه) اختلال پتاسیم
- هایپرکالمی شدید (>۶٫۵ mEq/L): IV نرمال سالین + گلوکز + انسولین + بی‌کربنات + کلسیم گلوکونات + فوروزماید
- هیپوکالمی (<۳٫۵ mEq/L): افزودن KCl به سرم (۲۰–۴۰ mEq/L) با سرعت ۰/۵ mEq/kg/h
و) اسید–باز
- اسیدوز متابولیک: رینگر لاکتات یا بی‌کربنات مصرفی
- آلکالوز متابولیک: نرمال سالین + KCl
بخش هشتم: مایع‌درمانی در پرندگان و حیوانات کوچک
- دوز نگهدارنده بالا (۶۰–۱۰۰ mL/kg/day)
- دهیدراتاسیون سریع و نیاز فوری
- حجم SC نباید بیش از ۱۰–۱۵ mL/kg در هر بار باشد
- دمای مایع باید هم‌دمای بدن (۳۹–۴۱ درجه سانتی گراد) باشد
جمع‌بندی نهایی
مایع درمانی دامپزشکی یک فرآیند چندمرحله‌ای و پویاست که شامل ارزیابی دقیق وضعیت مایع و الکترولیت، انتخاب محلول مناسب، محاسبه دوز، تعیین مسیر تزریق، تنظیم سرعت و پایش مستمر است. در موارد خاص مانند دیابت کتواسیدوز، پاروویروس، پنلکوپنی و اختلالات سدیم–پتاسیم، مایع‌درمانی می‌تواند تأثیر مستقیم بر خروج بیمار از وضعیت بحرانی و بهبود نهایی داشته باشد.