گرمازدگی در سگ‌ها یکی از خطرناک‌ترین اورژانس‌های دامپزشکی در فصل تابستان است که در بسیاری از موارد به‌دلیل ناآگاهی صاحب حیوان، دیر تشخیص داده می‌شود و جان سگ را تهدید می‌کند. در این وضعیت، دمای داخلی بدن سگ به‌طور غیرطبیعی افزایش می‌یابد و در صورت عدم اقدام فوری، می‌تواند منجر به آسیب مغزی، نارسایی کلیه، خونریزی داخلی یا حتی مرگ شود.
برخلاف تصور عموم، گرمازدگی فقط مختص سگ‌هایی نیست که در فضای باز رها شده‌اند. ماندن در خودرو بسته حتی برای چند دقیقه، پیاده‌روی در ساعات گرم روز، یا نبود جریان هوا و آب خنک نیز می‌تواند دمای بدن سگ را به‌سرعت افزایش دهد. به‌خصوص سگ‌های نژاد پوزه‌کوتاه (مانند بولداگ و پاگ)، توله‌ها، سگ‌های مسن و حیوانات دارای اضافه وزن، بیشتر از سایرین در معرض خطر گرمازدگی هستند.
در این مقاله، از دیدگاه علمی و کاملاً کاربردی به بررسی دقیق علائم گرمازدگی در سگ، اقدامات اورژانسی در منزل و درمان‌های تخصصی دامپزشکی می‌پردازیم. این راهنما توسط دامپزشک نوشته شده و بر پایه‌ی منابع معتبر دامپزشکی تنظیم شده است تا به شما کمک کند در شرایط بحرانی، بهترین تصمیم را برای نجات جان سگتان بگیرید.
چرا سگ‌ها دچار گرما زدگی می‌شوند؟
سگ‌ها برخلاف انسان‌ها نمی‌توانند با تعریق پوستی دمای بدن خود را تنظیم کنند. تنها راه اصلی دفع گرما در بدن سگ، نفس‌نفس زدن (panting) و تا حدی تعریق از طریق پدهای کف پا است. این مکانیسم‌ها در شرایط معمولی مؤثرند، اما در روزهای گرم تابستان یا محیط‌هایی با رطوبت بالا و تهویه ناکافی، به سرعت ناکارآمد می‌شوند. در چنین شرایطی، گرما در بدن سگ تجمع می‌یابد و دمای داخلی بدن ممکن است در عرض چند دقیقه به بالای ۴۰ یا حتی ۴۲ درجه سانتی‌گراد برسد.
عوامل محیطی مانند نگهداری سگ در ماشین پارک‌شده، قرار گرفتن طولانی‌مدت در فضای بسته، ورزش یا پیاده‌روی در هوای گرم از دلایل شایع گرمازدگی هستند. همچنین، سگ‌هایی با نژاد پوزه‌کوتاه (براکیوسفالیک) مانند بولداگ و پاگ، به دلیل تنگی مسیر تنفسی، در تهویه‌ی گرما بسیار ضعیف‌تر عمل می‌کنند و بیشتر در معرض این خطر قرار دارند.
از سوی دیگر، چاقی، سن بالا، بیماری‌های زمینه‌ای قلبی یا ریوی، و پوشش موی متراکم نیز توانایی بدن سگ در دفع گرما را کاهش می‌دهند. اگر در کنار این موارد، دسترسی حیوان به آب خنک محدود باشد، خطر گرمازدگی به‌طور چشم‌گیری افزایش پیدا می‌کند.
به‌طور کلی، هر شرایطی که باعث شود تولید گرما از دفع آن پیشی بگیرد، می‌تواند دمای بدن سگ را به سطح خطرناک برساند. شناخت این عوامل و جلوگیری از آن‌ها، مهم‌ترین قدم برای حفظ سلامت سگ در روزهای گرم سال است.
علائم اولیه و پیشرفته گرمازدگی در سگ‌ها
نشانه‌های اولیه گرما زدگی در سگ:
- له‌له زدن شدید، سریع و پرصدا
- افزایش میزان بزاق و کف در اطراف دهان
- بی‌قراری، اضطراب، حرکت مداوم یا تلاش برای فرار
- افزایش دمای بدن (اغلب بالاتر از ۴۰ درجه سانتی‌گراد)
- لثه‌های قرمز روشن یا صورتی تیره
- افزایش ضربان قلب
علائم متوسط تا پیشرفته گرمازدگی در سگ‌ها:
- ضعف عضلانی، لرزش، زمین خوردن
- استفراغ یا اسهال (ممکن است حاوی خون باشد)
- تنفس نامنظم، دشواری در تنفس
- بی‌حالی، پاسخ‌دهی کند، از دست دادن تمرکز
- تغییر رنگ لثه‌ها به بنفش یا آبی (cyanosis)
- تشنج
- بیهوشی کامل
عوامل مستعدکننده گرمازدگی در سگ‌ها چیستند؟
شرایط محیطی:
- دمای محیط بالای ۳۲ درجه سانتی‌گراد
- رطوبت بالا
- فضای بسته بدون تهویه (به عنوان مثال داخل ماشین یا اتاق دربسته)
- نور مستقیم آفتاب بدون سایه
ویژگی‌های فردی سگ‌ها:
- نژادهای براکیوسفالیک مانند بولداگ، پاگ، شیتزو
- توله‌سگ‌ها و سگ‌های پیر
- سگ‌های چاق یا دارای اضافه‌وزن
- حیوانات دارای بیماری‌های قلبی، تنفسی یا عصبی
- سگ‌هایی با موهای بلند یا پوشش دو‌لایه
- کمبود آب آشامیدنی و تغذیه نامناسب در روزهای گرم
تشخیص گرمازدگی سگ به چه صورت است؟
تشخیص گرمازدگی در سگ یک فرایند بالینی–اورژانسی است که عمدتاً بر پایه‌ی علائم ظاهری، شرح حال محیطی و معاینه فیزیکی سریع انجام می‌شود. برخلاف برخی بیماری‌ها که نیاز به تأیید آزمایشگاهی دارند، در گرمازدگی نباید منتظر نتایج آزمایش ماند؛ چون تأخیر در شروع درمان می‌تواند منجر به مرگ شود.
اولین گام در تشخیص، شناخت شرایط مستعدکننده محیطی است. اگر سگ در هوای گرم، خودرو بسته، فضای بدون تهویه یا زیر آفتاب قرار داشته و دچار بی‌حالی، له‌له زدن شدید، یا علائم عصبی شده باشد، باید بلافاصله گرمازدگی در نظر گرفته شود.
در معاینه فیزیکی، علائم کلیدی شامل:
- دمای بدن بالاتر از ۴۰/۵ تا ۴۲ درجه سانتی‌گراد (اندازه گیری با دماسنج مقعدی)
- له‌له زدن شدید و پرصدا
- لثه‌های قرمز یا متمایل به بنفش
- تاکی‌کاردی و تاکی‌پنه
- بی‌قراری، ضعف عضلانی، افتادن یا بیهوشی
- استفراغ یا اسهال (گاه خونی)
- تشنج یا کاهش سطح هوشیاری
برای تایید و تعیین شدت، آزمایش‌های زیر کمک‌کننده‌اند:
- CBC: نوتروفیلی با لوکوسیتوز یا لکوپنی، هموکنسانتره
- بیوشیمی: افزایش BUN و کراتینین (آسیب کلیه)، ALT و AST (آسیب کبدی)، CPK بالا (آسیب عضلانی)
- الکترولیت‌ها: هیپوکالمی یا هایپرکالمی، هیپوناترمی
- PT/aPTT: بررسی خطر DIC
- گاز خون: اسیدوز متابولیک، لاکتات بالا
با این حال، در اغلب موارد، تشخیص گرمازدگی بر اساس شرح حال دقیق و معاینه بالینی کافی است و شروع درمان نباید منتظر تایید آزمایشگاهی بماند.
اقدامات فوری در صورت بروز گرمازدگی سگ | اگر سگ دچار گرمازدگی شد چه کار کنیم؟
اقدامات خانگی اولیه برای بهبود گرمازدگی سگ‌ها:
۱. انتقال فوری سگ به فضای خنک و دارای جریان هوا
۲. خنک کردن بدن با حوله مرطوب آغشته به آب ولرم (نه سرد و نه یخ)
۳. اسپری کردن آب روی شکم، کشاله ران، پدهای کف پا و گوش
۴. استفاده از پنکه یا تهویه برای تسریع تبخیر
۵. اجازه دادن به سگ برای نوشیدن مقدار کمی آب خنک در صورت هوشیاری
۶. اندازه‌گیری دمای بدن به صورت دقیق (با دماسنج مقعدی حیوانات)
نکته مهم: کاهش ناگهانی دمای بدن با آب یخ یا قرار دادن در وان آب سرد می‌تواند خطرناک باشد و باید به شدت اجتناب شود. هدف، کاهش تدریجی دمای بدن تا زیر ۳۹/۵ درجه است، نه پایین‌تر.
روش‌های درمانی گرمازدگی سگ‌ها در کلینیک دامپزشکی به چه صورت است؟
درمان گرمازدگی (Heatstroke) در سگ‌ها یک وضعیت اورژانسی دامپزشکی است که نیاز به اقدامات فوری، مرحله‌به‌مرحله و علمی دارد. دامپزشک در این مرحله ممکن است از دارو و نسخه‌های تجویزی مختلفی استفاده کند. مهم‌ترین هدف در درمان، کاهش تدریجی و کنترل‌شده دمای بدن، پیشگیری از نارسایی اندام‌های حیاتی و مقابله با پیامدهای التهابی و انعقادی ناشی از افزایش شدید دما است.
۱. ارزیابی اولیه وضعیت حیاتی
بلافاصله پس از ورود سگ به کلینیک، ارزیابی ABC (Airway، Breathing، Circulation) انجام می‌شود. بررسی سطح هوشیاری، تنفس، نبض، رنگ لثه‌ها، و دمای بدن ضروری است. اگر سگ بیهوش یا دچار تشنج باشد، اقدامات حمایتی سریع آغاز می‌شود.
۲. سرم‌درمانی داخل‌وریدی (IV Fluid Therapy)
استفاده از سرم‌های ایزو‌تونیک خنک (مانند نرمال‌سالین یا لاکتات رینگر) برای جبران دهیدراتاسیون، افزایش پرفیوژن بافتی و کمک به دفع گرمای داخلی الزامی است. نرخ انفوزیون معمولاً بالا (شوک‌دوز) در نظر گرفته می‌شود مگر در مواردی مانند بیماری قلبی یا اختلال کلیوی.
۳. پایش دمای بدن و توقف خنک‌سازی در زمان مناسب
هدف از خنک‌سازی کاهش دمای بدن تا ۳۹/۵ درجه سانتی‌گراد است. از خنک‌سازی بیش‌ازحد پرهیز می‌شود تا خطر هیپوترمی و برگشت‌پذیری سیستم عصبی کاهش یابد. پایش هر ۵–۱۰ دقیقه یک‌بار انجام می‌گیرد.
۴. اکسیژن‌تراپی
در صورت علائم دیسترس تنفسی، سیانوز، یا افت اشباع اکسیژن، اکسیژن از طریق ماسک، قفس اکسیژن یا نازال‌کنیولا تجویز می‌شود.
۵. کنترل عوارض متابولیک و التهابی
افزایش دمای بدن می‌تواند منجر به Lactic Acidosis، الکترولیت دیس‌بالانس (خصوصاً هیپوکالمی یا هایپرکالمی)، افزایش آنزیم‌های کبدی، و نارسایی کلیه شود. درمان شامل پایش الکترولیت‌ها، گازهای خونی و در صورت نیاز تجویز مکمل‌های مناسب (کلسیم، بی‌کربنات سدیم، پتاسیم) است.
۶. استفاده از داروهای محافظ اندام‌ها
در موارد علامت‌دار، داروهای زیر به‌کار می‌روند:
- مانیتول (Mannitol): برای کنترل ادم مغزی و کاهش ICP
- سایمتیدین یا فاموتیدین: محافظت گوارشی در مقابل زخم و خونریزی
- NSAIDs یا گلوکوکورتیکوئیدها (با احتیاط): کاهش التهاب سیستمیک و کنترل شوک
- آنتی‌بیوتیک‌ها: در صورت وجود آسیب‌های بافتی یا ترس از عفونت ثانویه (مثل نشت گوارشی)
۷. پایش پارامترهای خونی و انعقادی
در موارد شدید، انجام CBC، بیوشیمی، PT/aPTT، تست‌های کبدی و کلیوی ضروری است. بروز DIC (انعقاد داخل عروقی منتشر) یکی از عوارض شایع است و باید با پلاسما، هپارین یا ویتامین K کنترل شود.
۸. مراقبت‌های بیمارستانی
بستری حداقل ۲۴ تا ۷۲ ساعته توصیه می‌شود. در این مدت، پایش دائم پارامترهای حیاتی، وضعیت عصبی، دمای بدن، ادرار (برای ارزیابی نارسایی کلیه)، و رفتار حیوان انجام می‌گیرد. همچنین تغذیه حمایتی از طریق تغذیه لوله‌ای یا تزریقی در صورت نیاز شروع می‌شود.
پیشگیری از گرمازدگی در سگ‌ها به چه صورت است؟
پیشگیری، ارزان‌ترین، مؤثرترین و مطمئن‌ترین راه مقابله با گرمازدگی است. توصیه‌های عملی شامل:
- پرهیز کامل از نگهداری سگ در خودرو خاموش، حتی برای مدت کوتاه
- پیاده‌روی، بازی یا تمرین در ساعات خنک روز (اوایل صبح یا شب)
- فراهم کردن سایه طبیعی یا مصنوعی در حیاط یا محوطه نگهداری
- دسترسی دائمی به آب آشامیدنی تمیز و خنک
- استفاده از سیستم‌های تهویه یا کولر در فضای داخلی
- کوتاه کردن منطقی موها در نژادهای مو بلند (نه تراش کامل)
- عدم اصلاح کامل پوشش نژادهایی مانند هاسکی یا ژرمن شپرد
- استفاده از کول‌مت (cold mat) یا حوله مرطوب برای استراحت حیوان
- آموزش به اعضای خانواده درباره علائم گرمازدگی
نتیجه‌گیری
گرمازدگی یکی از مواردی است که نیاز به اقدام فوری، قاطع و دقیق دارد. درمان موفق گرمازدگی در سگ بستگی مستقیم به زمان شناسایی علائم، سرعت اقدامات اولیه و کیفیت درمان دامپزشکی دارد. از طرف دیگر، در بسیاری از موارد می‌توان با آگاهی، مراقبت اصولی، برنامه‌ریزی روزانه و استفاده از راهکارهای ساده محیطی از بروز این خطر جدی پیشگیری کرد.
در فصول گرم سال، آگاه ماندن، پیشگیری و آمادگی برای اقدامات فوری نه‌تنها کیفیت زندگی حیوان خانگی را افزایش می‌دهد، بلکه نشانه‌ای از تعهد و مسئولیت‌پذیری صاحب حیوان است.