بیهوشی در حیوانات یکی از اقدامات حیاتی و پرکاربرد در حوزه دامپزشکی بالینی است که به‌منظور انجام جراحی‌ها، درمان‌های تخصصی و برخی پروسیجرهای تشخیصی استفاده می‌شود. با وجود اهمیت بالای این مداخله، بیهوشی همراه با ریسک‌های متعددی است که می‌تواند سلامت حیوان را به خطر بیندازد یا حتی به عوارض جبران‌ناپذیر و مرگ منجر شود. بنابراین برخی مواقع ممکن است که از بیهوشی حیوان صرف نظر شود اما باید بدانیم چه زمانی نباید حیوان را بیهوش کنیم و این ممنوعیت زمانی چه مواقعی باید اعمال شود.
از این رو، آشنایی با شرایطی که در آن‌ها انجام بیهوشی مجاز نیست یا نیازمند احتیاط شدید است، برای هر دامپزشک یک ضرورت به شمار می‌رود. این موارد شامل بیماری‌های مزمن و حاد قلبی، مشکلات تنفسی، ناپایداری همودینامیک، اختلالات متابولیکی، سن بالا، بارداری و دیگر عوامل خطرزا می‌شود که باید قبل از تصمیم‌گیری برای بیهوشی به دقت ارزیابی شوند.
در این مقاله جامع، به بررسی دقیق و علمی تمام شرایط ممنوعیت و مواردی که بیهوشی حیوانات باید با احتیاط ویژه انجام شود می‌پردازیم. هدف این مطلب، ارائه راهنمایی کاربردی و مبتنی بر شواهد علمی است که به دامپزشکان کمک می‌کند با دانش و اطمینان بیشتر، تصمیم‌گیری‌های درمانی بهینه‌ای در زمینه بیهوشی اتخاذ کنند تا بدانند چه زمانی باید از بیهوش کردن حیوانات خودداری کنند.
اهمیت بررسی انجام بیهوشی حیوان زمانیکه نباید حیوان را بیهوش کنیم چیست؟
بیهوشی، یک اقدام درمانی مستقل نیست؛ بلکه بخشی از یک فرآیند بزرگ‌تر تحت عنوان «مدیریت بیهوشی» است. این فرآیند شامل ارزیابی پیش‌بیهوشی، انتخاب دارو، مانیتورینگ حین بیهوشی و مراقبت‌های پس از آن است.
تشخیص شرایطی که در آن‌ها بیهوشی می‌تواند خطرناک یا حتی کشنده باشد، به حفظ جان حیوان، افزایش موفقیت درمان و کاهش ریسک‌های قانونی کمک می‌کند. خیلی اوقات، بیهوشی در یک حیوان ناپایدار، منجر به ایست قلبی، آسپیراسیون، افت فشار خون شدید یا تشنج می‌شود؛ عوارضی که اغلب قابل پیشگیری هستند. بررسی‌های لازم باید توسط دامپزشک انجام شود تا اگر نیاز بود دامپزشک متخصص با تجویز دارو و نسخه مناسب مشکلات احتمالی را رفع کند.
در چه شرایطی نباید حیوان را بیهوش کرد؟
در ادامه، فهرست شرایط بالینی و فیزیولوژیک مطرح می‌شود که بیهوش کردن حیوان در آن‌ها ممنوع یا نیازمند احتیاط شدید است:
۱. در صورت وجود بیماری‌های قلبی باید از بیهوش کردن حیوان خودداری کرد
وجود سوفل قلبی با درجه متوسط تا شدید، آریتمی‌های بطنی، بلاک‌های قلبی یا علائم نارسایی احتقانی قلب، از جمله مواردی هستند که باید پیش از بیهوشی به‌دقت بررسی شوند. این اختلالات می‌توانند به افت برون‌ده قلبی، آریتمی حین بیهوشی، یا ایست قلبی منجر شوند.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- انجام اکوکاردیوگرافی در موارد مشکوک
- ثبت نوار قلب (ECG)
- پرهیز از داروهای مضعف قلب
- تنظیم دوز داروها بر اساس ظرفیت قلبی
۲. برای حیوانات براکیوسفال که مشکلات تنفسی دارند انجام بیهوشی خطرآفرین است
در حیواناتی با دیسترس تنفسی، تنگی نفس، استریدور یا نژادهایی مانند پاگ، بولداگ، شیتزو و سایر نژادهای براکیسفال، بیهوشی می‌تواند باعث انسداد کامل راه هوایی و آپنه شود.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- اکسیژن‌دهی پیشگیرانه
- آماده‌سازی برای انتوباسیون سریع
- پرهیز از داروهایی که باعث تضعیف مرکز تنفس می‌شوند
- انجام بیهوشی با حداقل زمان ممکن
۳. چرا در زمان شوک و ناپایداری همودینامیک باید از بیهوشی حیوان صرف نظر کرد؟
وجود علائمی مانند لثه‌های بی‌رنگ، افزایش زمان پرشدگی مجدد مویرگی (CRT)، افت دمای بدن، نبض ضعیف و بی‌حالی شدید، نشان‌دهنده شوک است. بیهوشی در این شرایط می‌تواند مرگ‌بار باشد.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- پایدارسازی کامل وضعیت حیوان با مایع‌درمانی و داروهای وازوپرسور
- اندازه‌گیری فشار خون
- تاخیر در بیهوشی تا زمان تثبیت وضعیت گردش خون
۴. هیپرترمی یا هیپوترمی باعث جلوگیری از بیهوشی می‌شود
دمای غیرنرمال بدن (بالاتر از ۴۰ یا کمتر از ۳۶ درجه سانتی‌گراد) متابولیسم داروها را دچار اختلال می‌کند. بیهوشی در این شرایط می‌تواند به نارسایی ارگان‌ها منجر شود.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- تنظیم دمای بدن با اقدامات حمایتی
- شناسایی و درمان علت زمینه‌ای (عفونت، گرمازدگی، شوک و…)
- تعویق بیهوشی تا بازگشت دما به محدوده نرمال
۵. در صورت وجود دهیدراتاسیون و اختلالات الکترولیتی نباید حیوان را بیهوش کرد
حیواناتی که دچار دهیدراتاسیون شدید، افزایش BUN/Cr یا اختلال در سطح پتاسیم هستند، تحمل بیهوشی ندارند. این شرایط ممکن است باعث بروز آریتمی یا افت فشار خون شدید شود.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- اصلاح مایعات بدن از طریق سرم‌درمانی
- بررسی آزمایش‌های بیوشیمیایی و الکترولیتی
- مانیتورینگ دقیق فشار خون و ریتم قلب در طول بیهوشی
۶. اگر حیوانی نارسایی کلیوی و کبدی داشته باشد نباید بیهوش شود
کلیه و کبد مسئول اصلی در متابولیسم و دفع بسیاری از داروهای بیهوشی هستند. در صورت نارسایی این ارگان‌ها، بیهوشی ممکن است منجر به تجمع دارو و ایجاد سمیت شود.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- بررسی کامل آزمایش خون (BUN, Cr, ALT, AST, ALKP, ALB)
- انتخاب داروهای بیهوشی با مسیر متابولیکی غیرکبدی یا غیرکلیوی
- کاهش دوز و استفاده از پروتکل‌های ایمن‌تر
۷. کم‌خونی شدید باعث صرف نظر کردن از بیهوش کردن حیوان می‌شود
کم‌خونی با PCV کمتر از ۲۰ درصد یا هموگلوبین کمتر از ۷ g/dL، ظرفیت حمل اکسیژن را کاهش می‌دهد و می‌تواند منجر به هیپوکسی بافتی و مرگ حین بیهوشی شود.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- در صورت نیاز، انتقال خون
- بررسی علت کم‌خونی و درمان آن
- انتخاب داروهای با اثر حداقلی بر همودینامیک
۸. در صورت وجود علائم نورولوژیک فعال از بیهوش کردن حیوان خودداری شود
وجود علائمی مانند تشنج، کاهش سطح هوشیاری، فلج یا حرکات غیرطبیعی چشم، نشانه‌ای از آسیب مغزی یا اختلال سیستم عصبی مرکزی است. بیهوشی ممکن است وضعیت را بدتر کند.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- انجام معاینه کامل نورولوژیک
- در صورت نیاز تصویربرداری مغز (CT/MRI)
- انتخاب دقیق داروی بیهوشی و مانیتورینگ فشار مغز
۹. اگر حیوان به اندازه کافی ناشتا نباشد نباید بیهوش شود
اگر حیوان کمتر از ۸ ساعت پیش از بیهوشی غذا خورده باشد، خطر بالایی برای آسپیراسیون و ایجاد پنومونی وجود دارد؛ خصوصاً در سگ‌ها.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- تعویق بیهوشی در موارد غیر اورژانسی
- در شرایط اضطراری، استفاده از داروهای کاهش‌دهنده اسید معده و آماده‌سازی برای لوله‌گذاری سریع
۱۰. حیوانات مسن یا دارای بیماری‌های مزمن نباید بیهوش شوند
در حیوانات پیر یا مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت، نارسایی مزمن کلیوی، بیماری‌های مزمن کبدی یا قلبی، تحمل بدن در برابر استرس بیهوشی کاهش می‌یابد.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- انتخاب داروهای مناسب با دوز کمتر
- استفاده از بیهوشی سطحی و کوتاه‌مدت
- مانیتورینگ دقیق پارامترهای حیاتی در طول بیهوشی
۱۱. حیوانی که باردار است نباید بیهوش شود
در اواخر دوره بارداری، بیهوشی می‌تواند منجر به دیسترس جنینی، زایمان زودرس یا مرگ مادر شود. همچنین دفع دارو در این دوره محدودتر است.
اقدامات پیش‌بیهوشی:
- اجتناب کامل از بیهوشی مگر در موارد جراحی اورژانسی
- استفاده از داروهای ایمن برای مادر و جنین
- پایش مستمر علائم حیاتی
جمع‌بندی نهایی مقاله‌ی چه زمانی نباید حیوانات را بیهوش کنیم
بیهوشی یکی از اقدامات حساس، تخصصی و پرریسک در دامپزشکی است. شناخت دقیق شرایطی که در آن‌ها نباید حیوان را بیهوش کرد یا نیاز به احتیاط بسیار زیاد دارد، از الزامات یک دامپزشک حرفه‌ای است. این دانش نه‌تنها باعث کاهش مرگ‌ومیر و عوارض بیهوشی می‌شود، بلکه سطح ایمنی درمان و رضایت صاحبان حیوانات را نیز افزایش می‌دهد.
پیش از بیهوشی، هرگز از «بررسی کامل وضعیت حیوان» غافل نشوید؛ زیرا بیهوشی موفق، نه در لحظه تزریق دارو، بلکه در تصمیم‌گیری پیش از آن آغاز می‌شود.